bestaande en verzonnen schrijftechnieken // pivoteren

Door: Anouk Smit

Soms weet je dat er iets niet goed is aan een scène. Of aan een verhaal, een gedicht of zelfs een heel boek. Je hebt mooie zinsconstructies, rake metaforen en scherpe dialogen, maar toch is het niet goed. Je voelt het in je botten.

Kijk goed naar dat gevoel. Als er daar ergens, schichtig weggemoffeld, ook een gevoel van schaamte huist, dan is pivoteren waarschijnlijk de beste techniek om toe te passen. Want liefde voor wat je geschreven hebt, gecombineerd met een gevoel van schaamte, duidt meestal op onderdistantie.

Onderdistantie is een begrip dat verwijst naar een tekort aan emotionele afstand tussen de schrijver en zijn product. Je kunt bijvoorbeeld last hebben van onderdistantie doordat het thema je erg na aan het hart ligt of doordat je werk een autobiografische basis heeft.

Maar ja, waarom zou je willen schrijven over iets waar je geen gevoel bij hebt of dat niets met jou te maken heeft? Het is belangrijk te schrijven over wat je raakt of, misschien beter geformuleerd, naar aanleiding van wat je raakt. De valkuil is echter dat je emotioneel inhoudelijk te betrokken bent, waardoor je geen zuivere keuzes meer kunt maken in je creatieve proces. Eén van de technieken om die onderdistantie te lijf te gaan, is pivoteren.

Pivoteren is een leenterm uit de sport. In bijvoorbeeld basketbaljargon wordt ermee bedoeld dat één voet op dezelfde plek op de grond blijft staan, terwijl er met de andere voet om de as gedraaid wordt. Pivoteren wordt gebruikt om een opening in de verdediging te vinden en te kunnen schieten. Zo gauw je je standvoet van de vloer afhaalt, wordt het officieel een stap, maar zolang die voet blijft waar hij is, kun je pivoteren. Datzelfde kun je als schrijver doen. Door met je ene voet stevig in de scène of het verhaal te blijven staan, maar ondertussen rond te draaien en van gezichtspunt te veranderen, kun je een opening in je eigen emotionele verdediging vinden.

Determineer eerst vanuit wiens gezichtspunt je schrijft. Ook als je het standpunt van alwetende verteller inneemt, is er toch altijd een richting waarin je kijkt als schrijver. Vaak is dat dezelfde richting als waarin je de lezer laat kijken, maar dat hoeft niet altijd het geval te zijn. (Let op: als het om een scenario gaat, wil 'helderheid krijgen vanuit wiens point of view je schrijf't niet zeggen dat dat altijd het personage is met de letterlijke P.O.V..) Het gaat erom met welk personage jij je als schrijver emotioneel verbonden voelt.

Als je dat helder hebt, ga je pivoteren: alles in de scène of het verhaal blijft hetzelfde, maar je stapt en draait en bekijkt het speelveld vanuit een ander gezichtspunt. Een verhaal over een vrouw die door haar vriend wordt geslagen, wordt nu het verhaal van die vriend, die zijn vriendin slaat.

Begin heel technisch. Verander bijvoorbeeld "Hij kijkt mij aan." in "Ik kijk haar aan." Of als het in de derde persoon geschreven is, kun je bijvoorbeeld "Zij voelt zich door hem bekeken." veranderen in "Hij observeert haar uitgebreid."

Merk je hoe zo'n kleine, technische verandering meteen al een andere dynamiek en toon op kan leveren?

Na het technisch veranderen van zinsconstructies, zul je vervolgens de scène of het verhaal 'kloppend' moeten maken met hoe je gepivoteerd bent. Als personage B kun je misschien niet zien wat personage A wel zag. Of personage B heeft juist meer informatie tot zijn beschikking. Iets dat personage A lekker vindt ruiken, vindt personage B vreselijk stinken. Enzovoort. En dan zul je zien dat, hoewel je verhaal hetzelfde blijft, er zich ineens een universum aan mogelijkheden opent.

Een voorbeeld: als je een scenario schrijft over iemand die gevangen wordt genomen in een oorlogsgebied en het lukt je niet om de scène van de ondervraging scherp genoeg te krijgen, pivoteer van het gezichtspunt van de gevangene (dorstig, wanhopig, met razende gedachten over hoe zijn vege lijf te redden) naar die van ondervrager.

Begin met de technische verandering van zinsconstructies en ga vervolgens aan de slag met de tekst 'kloppend' maken. Goede kans dat die ondervrager op dat moment verandert van een platte bully in een mens, omdat je over hem moet nadenken: heeft hij kinderen, is hij ook moe of juist zo fit als een hoentje, heeft hij een laag zelfbeeld misschien? Gepivoteerd naar het gezichtspunt van de ondervrager, herschrijf je zo de scène.

Als je een scène of een verhaal na het pivoteren eenmaal hebt herschreven, kun je twee dingen doen. Het kan zijn dat je verhaal veel beter is geworden en je besluit het zo te houden. Maar als die scène met zijn verdraaide perspectief helemaal niet in de rest van het verhaal of het scenario past, moet je opnieuw gaan herschrijven. Zonder naar het origineel te kijken (heel belangrijk!), schrijf je de gepivoteerde scène weer terug naar het juiste gezichtspunt.

Teruggeschreven naar het gezichtspunt van de gevangene, kun je de scène nu wel op scherp zetten, bijvoorbeeld omdat je weet dat de ondervrager zelf ook doodmoe is, of dat het vandaag zijn laatste werkdag is. Daardoor stelt hij andere vragen of stelt hij dezelfde vragen op een andere manier. De gevangene voelt daardoor niet alleen wanhoop, maar misschien weet hij de ondervrager wel te bespelen, of wordt er aan die wanhoop nu doodsangst toegevoegd. Misschien loopt de ondervrager ineens de kamer uit. 

Wat het ook is, je heb in ieder geval een lossere kijk op wat je geschreven hebt, meer informatie over de personages en gebeurtenissen en daardoor ben je in staat betere keuzes te maken. Zelfs als je alle ingrediënten hetzelfde laat , zul je merken dat je op zins- en woordniveau meer vrijheid gekregen hebt.

Het verhaal blijft dus hetzelfde, maar je creëert voor jezelf emotionele afstand en dus meer creatieve vrijheid om technisch de beste keuzes te maken. Deze staat van evenwicht tussen emotionele betrokkenheid en technisch inzicht noemen we esthetische distantie. Het stelt je in staat een driepunter te scoren. //