Schaamte en het schrijfproces
Door: Hester Zijlstra
We vinden het allemaal weleens spannend ons werk te laten lezen. We twijfelen allemaal over wat we wel en niet zullen opschrijven. Alles wat je schrijft komt uit jouw hoofd. Je legt een stukje van je innerlijk bloot.
Om kunst te maken, en dus ook om te schrijven, moet je je als mens kwetsbaar durven opstellen, maar uit schaamte probeert de mens zijn kwetsbaarheid juist te verhullen. Hoe ontwikkel je durf en laat je je voorzichtigheid los zodat je echt kunt schrijven wat bij je past en waar jij de noodzaak toe voelt?
Om kunst te maken, en dus ook om te schrijven, moet je je als mens kwetsbaar durven opstellen, maar uit schaamte probeert de mens zijn kwetsbaarheid juist te verhullen. Hoe ontwikkel je durf en laat je je voorzichtigheid los zodat je echt kunt schrijven wat bij je past en waar jij de noodzaak toe voelt?
De werking van schaamte |  |
“Schaamte is het intens pijnlijke gevoel dat voortkomt uit de overtuiging dat we niet goed genoeg zijn en daarom geen liefde en verbondenheid waard zijn.”
Brown, Brené. De moed van imperfectie. Laat gaan wie je denkt te moeten zijn. 2010. Vert. Marijke van der Horst. Amsterdam: A.W. Bruna Uitgevers B.V., 2013, p. 62.
In de kern is schaamte de angst om niets waard te zijn. Een angst die op een onbewaakt moment zomaar door je heen schiet, als mensen iets van jou te zien krijgen wat je liever verbergt. Deze schaamte kan zich ook manifesteren in een schrijfproces, vooral wanneer een schrijver zich sterk persoonlijk verbonden voelt met zijn werk.
Een schrijver heeft veel met anderen te maken: toekomstige lezers en publiek, in het geval van toneel en televisie/film ook met medemakers. Schrijvers die hun eigenwaarde (niet alleen als schrijver, maar ook als mens) ophangen aan het oordeel van anderen over hun werk, en als gevolg hiervan belemmerd worden in hun schrijfproces, hebben in feite last van schaamte.
Een schrijver heeft veel met anderen te maken: toekomstige lezers en publiek, in het geval van toneel en televisie/film ook met medemakers. Schrijvers die hun eigenwaarde (niet alleen als schrijver, maar ook als mens) ophangen aan het oordeel van anderen over hun werk, en als gevolg hiervan belemmerd worden in hun schrijfproces, hebben in feite last van schaamte.
Hoe om te gaan met schaamte in het schrijfproces?
 | De jezelf-ander balans Het lastige voor schrijvers is dat het plezieren, of op wat voor manier dan ook aanspreken van anderen, deel uitmaakt van het ambacht van een schrijver. Je moet je dus wel iets van anderen aantrekken. Tegelijkertijd moet je dicht genoeg bij jezelf blijven om gedreven te zijn en persoonlijke noodzaak te voelen. Je moet dus een balans vinden tussen handelen in het belang van de ander en handelen in het belang van jezelf. Dat kan alleen als je achter jezelf durft te staan. |
Als je kritiek krijgt of verwacht, dan helpt het om bij jezelf te controleren of het alleen kritiek is op jouw tekst, of ook op jouw persoon. Misschien heb je het zelf wel opgevat als kritiek op je persoon, maar is het zo niet bedoeld. Misschien komt de kritiek meer vanuit jezelf dan vanuit anderen.
Ik maak onderscheid tussen reële en irreële kritiek in het hoofd van de schrijver:
Ik maak onderscheid tussen reële en irreële kritiek in het hoofd van de schrijver:
Reële kritiek is kritiek op de tekst. Deze kritiek komt voort uit kennis en inlevingsvermogen en vormt goede feedback om een tekst mee te verbeteren.
Voorbeeld: “Het duurt erg lang voor het drama op gang komt in deze scène. Wellicht helpt het om het begin te schrappen, zodat je direct in het drama zit.”
Irreële kritiek is kritiek op het persoon van de schrijver. Deze kritiek wordt gevoed door angst en is een belemmering voor het schrijfproces. Het zit de ontwikkeling van een tekst in de weg.
Voorbeeld: “Ze zeggen dat het erg lang duurt voor het drama op gang komt in deze scène, en dat bewijst maar weer eens dat ik een waardeloze schrijver ben. Waarom probeer ik dit eigenlijk? Ik voel me een Idols auditant die vol overgave zijn liedje zingt en weigert te geloven dat hij niet muzikaal is. Ik word door iedereen uitgelachen.”
| Irreële kritiek vertroebelt je blik op de reële kritiek waar je iets van kunt leren. Wanneer een schrijver zich laat leiden door angst voor de ander, en reële kritieken zich in zijn hoofd transformeren tot irreële kritieken, dan raakt hij geneigd veel meer te handelen in het belang van zijn reputatie bij de ander dan in het belang van de tekst of zijn ontwikkeling als schrijver. Wil je jezelf meer laten wegen tegenover de ander, dan moet je je bewust worden van een strijd in jezelf. Ik onderscheid hierbij twee soorten zelf: de zelfondermijnende zelf en de authentieke zelf. De zelfondermijnende zelf is degene die je reputatie wil redden en uit angst vist naar goedkeuring over jouw persoon, of zo goed mogelijk probeert om kritiek over jouw persoon te vermijden. (Deze zelf is zelfondermijnend omdat wanneer je je voortdurend aanpast aan anderen, je niet echt jezelf kunt zijn.) De authentieke zelf is wie je zou kunnen zijn als je volledig vertrouwde op je eigen kwaliteiten, je eigenwaarde. |  |
Je moet het belang van je tekst altijd boven het belang van je zelfondermijnende zelf stellen, want die heeft een verkeerde motivatie. Die vindt het krijgen van goedkeuring belangrijker dan leren. Je moet het belang van je tekst nooit boven het belang van je authentieke zelf stellen, want dan raakt je persoonlijke noodzaak ondergesneeuwd.
Bewustzijn van het beoordelingsproces
De irreële kritiek zoals door mij gedefinieerd, is hetzelfde als zelfoordeel. Spiritueel leraar Byron Brown uit Californië heeft een boek geschreven over hoe je los kunt komen van zelfoordeel, getiteld: Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. (Engelse titel: Soul Without Shame. A guide to liberating yourself form the judge within.) Met de rechter bedoelt hij een innerlijke criticus die door voortdurend over jou te oordelen je eigenwaarde ondermijnt.
Het is belangrijk om je heel bewust te worden van hoe en wanneer de rechter tot je spreekt. Je moet hem ontmantelen en het beoordelingsproces doorzien. Als eerste stap geeft Byron Brown een oefening die ook toe te passen is in een schrijfproces.
De oefening luidt:
De irreële kritiek zoals door mij gedefinieerd, is hetzelfde als zelfoordeel. Spiritueel leraar Byron Brown uit Californië heeft een boek geschreven over hoe je los kunt komen van zelfoordeel, getiteld: Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. (Engelse titel: Soul Without Shame. A guide to liberating yourself form the judge within.) Met de rechter bedoelt hij een innerlijke criticus die door voortdurend over jou te oordelen je eigenwaarde ondermijnt.
Het is belangrijk om je heel bewust te worden van hoe en wanneer de rechter tot je spreekt. Je moet hem ontmantelen en het beoordelingsproces doorzien. Als eerste stap geeft Byron Brown een oefening die ook toe te passen is in een schrijfproces.
De oefening luidt:
“Kijk wat je motiveert
Stap 1. Kies een dag waarop je je wilt gaan concentreren op dat wat je bij bepaalde activiteiten en gedragingen motiveert. Je moet vooral letten op hoe je geneigd bent tussen kritiek en de behoefte aan goedkeuring te laveren.
Stap 2. Maak aan het eind van de dag twee lijsten. De ene bestaat uit alle activiteiten die worden gemotiveerd door de wens kritiek te vermijden. Houd de activiteiten die bedoeld zijn om kritiek van anderen te vermijden gescheiden van die welke bedoeld zijn om zelfkritiek te vermijden. De tweede lijst bestaat uit handelingen gemotiveerd door de wens om instemming te oogsten. Maak op dezelfde manier onderscheid tussen instemming van anderen en goedkeuring van jezelf.
Stap 3. Vergelijk de twee gedeelten van de lijst om te zien welke activiteiten gericht zijn op anderen en welke op je eigen rechter zijn gericht. Overlappen ze elkaar? Is je lijst van vermijding-van-kritiek langer dan die van je verlangen-naar-goedkeuring of instemming – of omgekeerd? Waarom?”
Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 43.
Deze oefening kweekt bewustzijn over op wat voor manier het willen vermijden van kritiek of de behoefte aan goedkeuring je beïnvloedt in je handelen. Precies deze opdracht kun je toepassen op je schrijfproces door de eerste zin van stap 1 te herformuleren tot: kies een dag waarop je je wilt gaan concentreren op dat wat je bij het schrijven motiveert.
Brené Brown (die andere Brown) gebruikt in haar boek het woord kwelduivels in plaats van rechter, maar ze bedoelt in feite hetzelfde. Ze geeft de volgende tip om beter met de kwelduivels om te gaan.
Brené Brown (die andere Brown) gebruikt in haar boek het woord kwelduivels in plaats van rechter, maar ze bedoelt in feite hetzelfde. Ze geeft de volgende tip om beter met de kwelduivels om te gaan.
 | “Onze innerlijke kwelduivels zijn net peuters: als je ze negeert, gaan ze harder krijsen. Het is meestal het best om te laten merken dat je ze hoort. Schrijf op wat ze zeggen. Ik weet dat het tegen je intuïtie indruist, maar door te luisteren naar je kwelduivels en op te schrijven wat ze zeggen geef je hun niet meer macht, maar geef je jezelf meer macht. Het biedt je namelijk de gelegenheid om te zeggen: ‘Ik begrijp het. Ik zie dat ik hier bang voor ben, maar ik ga het toch doen.’” |
Je moet je kwelduivels dus in de gaten krijgen en vervolgens ook erkennen wat ze zeggen zodat je weet waar je nee tegen zegt. Dit kun je ook proberen toe te passen in je schrijven. Als je vastloopt, probeer dan te achterhalen of dit te maken heeft met iets dat je kwelduivels je influisteren. Zo ja, schrijf dan op wat ze zeggen zodat je eroverheen kunt stappen. (Zo snel en gemakkelijk zal het niet gaan, maar om over een drempel te stappen, moet je die drempel in ieder geval in het zicht hebben.)
Volgens Byron Brown ondermijnen de kwelduivels en rechter in ons hoofd onze basiswaarde. Ze ondermijnen onze ziel. Door ons van ze los te maken, komen we dichter bij onze zielenaard. Dichter bij dat wat nú ervaart, bij passie en spontaniteit. *) Dit bevrijdingsproces zal een schrijver ook dichter bij zijn persoonlijke noodzaak brengen. We hebben al een oefening gevonden die hierbij helpt. Wat kan een schrijver nog meer doen om bij zijn “zielenaard” te komen?
*) Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 20-38.
Volgens Byron Brown ondermijnen de kwelduivels en rechter in ons hoofd onze basiswaarde. Ze ondermijnen onze ziel. Door ons van ze los te maken, komen we dichter bij onze zielenaard. Dichter bij dat wat nú ervaart, bij passie en spontaniteit. *) Dit bevrijdingsproces zal een schrijver ook dichter bij zijn persoonlijke noodzaak brengen. We hebben al een oefening gevonden die hierbij helpt. Wat kan een schrijver nog meer doen om bij zijn “zielenaard” te komen?
*) Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 20-38.
Schrijven zonder planning
Van Brené Brown hebben we geleerd dat schaamte het gevoel is dat we niet voldoen aan hoe we denken dat we zouden moeten zijn om liefde te ontvangen. Ook over onze tekst hebben we een idee over hoe die zou moeten zijn. Zeker als we vooraf gaan plannen, want bij plannen leg je jezelf vóór het schrijven allerlei beperkingen en eisen op waar je tekst aan moet voldoen. Je vormt een kader. Soms kan dat helpen bij het schrijven, maar het kan ook belemmeren wanneer je de tekst pas goed vindt als hij voldoet aan wat je van tevoren hebt bedacht. Je blijft maar puzzelen en priegelen. Je durft niets spontaan te laten ontstaan en probeert een soort perfectie te bereiken die onmogelijk is.
Je kan ook andersom proberen te denken. De tekst is niet per se pas goed als hij aan de eisen voldoet, hij is goed zoals hij komt, zoals hij is, zoals hij ontstaat. Net zoals jij niet pas goed genoeg bent als je dunner, slimmer, sneller of wat dan ook bent. Natuurlijk valt aan je teksten met behulp van een reële kritische blik van alles te verbeteren, maar net als jij hebben ze altijd waarde en een zekere basispotentie op zich.
Schrijven zonder planning zou goed kunnen helpen om die basispotentie tot zijn recht te laten komen. Je prikkelt dan op verschillen manieren je zintuigen, bijvoorbeeld met muziek, beeld of beweging. Vervolgens schrijf je intuïtief op wat je bij deze muziek, deze beelden of beweging invalt. Je plant niet van tevoren wat je schrijft en bent helemaal in het hier en nu. Af en toe wat schrijven zonder planning is voor een schrijver die trouw wil zijn aan zijn persoonlijke noodzaak misschien wel cruciaal.
In 2001 schreef Remke van Veelen de scriptie Space schrijven, Hoe je kunt schrijven zonder vooraf te plannen. Remke constateert dat mensen een sterke behoefte hebben tot ordenen en keuzes maken. Die behoefte heeft te maken met de indeling van onze hersenen in een linker- en een rechterhersenhelft. De linkerhersenhelft denkt lineair en logisch en is dominant, de rechterhersenhelft denkt creatiever maar is ondergeschikt. *)
*) Veelen, Remke van. Space-schrijven. Hoe je kunt schrijven zonder vooraf te plannen. Utrecht: HKU, 2001, p. 8-9
Van Brené Brown hebben we geleerd dat schaamte het gevoel is dat we niet voldoen aan hoe we denken dat we zouden moeten zijn om liefde te ontvangen. Ook over onze tekst hebben we een idee over hoe die zou moeten zijn. Zeker als we vooraf gaan plannen, want bij plannen leg je jezelf vóór het schrijven allerlei beperkingen en eisen op waar je tekst aan moet voldoen. Je vormt een kader. Soms kan dat helpen bij het schrijven, maar het kan ook belemmeren wanneer je de tekst pas goed vindt als hij voldoet aan wat je van tevoren hebt bedacht. Je blijft maar puzzelen en priegelen. Je durft niets spontaan te laten ontstaan en probeert een soort perfectie te bereiken die onmogelijk is.
Je kan ook andersom proberen te denken. De tekst is niet per se pas goed als hij aan de eisen voldoet, hij is goed zoals hij komt, zoals hij is, zoals hij ontstaat. Net zoals jij niet pas goed genoeg bent als je dunner, slimmer, sneller of wat dan ook bent. Natuurlijk valt aan je teksten met behulp van een reële kritische blik van alles te verbeteren, maar net als jij hebben ze altijd waarde en een zekere basispotentie op zich.
Schrijven zonder planning zou goed kunnen helpen om die basispotentie tot zijn recht te laten komen. Je prikkelt dan op verschillen manieren je zintuigen, bijvoorbeeld met muziek, beeld of beweging. Vervolgens schrijf je intuïtief op wat je bij deze muziek, deze beelden of beweging invalt. Je plant niet van tevoren wat je schrijft en bent helemaal in het hier en nu. Af en toe wat schrijven zonder planning is voor een schrijver die trouw wil zijn aan zijn persoonlijke noodzaak misschien wel cruciaal.
In 2001 schreef Remke van Veelen de scriptie Space schrijven, Hoe je kunt schrijven zonder vooraf te plannen. Remke constateert dat mensen een sterke behoefte hebben tot ordenen en keuzes maken. Die behoefte heeft te maken met de indeling van onze hersenen in een linker- en een rechterhersenhelft. De linkerhersenhelft denkt lineair en logisch en is dominant, de rechterhersenhelft denkt creatiever maar is ondergeschikt. *)
*) Veelen, Remke van. Space-schrijven. Hoe je kunt schrijven zonder vooraf te plannen. Utrecht: HKU, 2001, p. 8-9
Lees nu eens een stukje tekst van Byron Brown over de werking van de ziel.
“Voelen dat je een ziel bent is de grenzeloosheid van het leven kennen. De ziel strekt zich uit tot voorbij de gewone grenzen en categorieën van de menselijke geest, tot voorbij het gewone idee van menselijk leven. Ze wordt niet beperkt door verleden, door opvattingen of door het fysieke lichaam. Ze tart exacte definitie of analyse. Zodoende kun je de ziel beter voelen, bespeuren en kennen met het hárt dan door de structuren en waarnemingen van het verstand.”
Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 21.
| De ziel staat los van het verleden, opvattingen, exacte definiëring, analyse, structuren en waarnemingen. De logisch en lineair ingestelde linkerhersenhelft zit er daarentegen vol mee, samen met de ideeën over waar een tekst aan moet voldoen en de hang naar het herhaalbare en voorspelbare. Herhaalbaar en voorspelbaar betekent: houvast en veiligheid. Dit maakt de linkerhersenhelft aantrekkelijk en dominant. Net zoals dat de rechter of innerlijke criticus vaak aantrekkelijk is om naar te luisteren en te gebruiken als moreel richtsnoer. De rechterhersenhelft gaat juist voorbij aan regeltjes en logica en beschikt over het creatieve vermogen tot associëren en verbanden leggen. De rechterhersenhelft durft het pad van het onbekende op te gaan en brengt ons dichter bij de hier-en-nu-beleving van de ziel. Het idee van schrijven zonder planning is dat je je rechterhersenhelft meer de ruimte geeft. Remke omschrijft hiervoor een aantal strategieën: |  |
Strategie 1 houdt in dat je een momentje opschrijft dat je echt hebt meegemaakt. Je schrijft binnen het kader van wat er daadwerkelijk is gebeurd en hoeft dus niet zelf iets te bedenken of te plannen. Je linkerhersenhelft heeft hierdoor een taak minder en je rechterhersenhelft is vrij om het momentje op een creatieve manier vorm te geven.
Strategie 2 houdt in dat je structureel zinnen verzamelt in bijvoorbeeld een la. Als je gaat schrijven neem je hoogstens tien zinnen uit de la die je mooi vindt en schrijft ze op een blaadje, nog zonder daar een logische volgorde in te zoeken of aan te brengen. Je kijkt of de zinnen onder elkaar in willekeurige volgorde iets bij je oproepen. Vervolgens begin je te schrijven met één van de zinnen en probeer je zoveel mogelijk andere zinnen in je tekst te verwerken. Net als bij strategie 1 staat er al een stukje van de inhoud vast, namelijk de zinnen. Je hoeft minder te plannen en je rechterhersenhelft krijgt meer ruimte.
Strategie 3 gaat over freewriting. Het zogenaamde doorschrijven. Je schrijft zonder je pen van het papier te halen en er is geen tijd om logisch en lineair te denken. Je linkerhersenhelft krijgt dus bijna geen kans en weer is er meer ruimte voor je rechterhersenhelft.
Strategie 4 is associatief brainstormen door middel van bijvoorbeeld een associatieweb. Je gaat hiermee door tot je een plotselinge schrijfdrang voelt. Deze schrijfdrang kan ook langzaam opkomen. Als je de schrijfdrang voelt ga je hoogstens acht minuten schrijven. Dit is ongeveer de helft of tweederde van je pagina. Daarna probeer je er een einde aan te schrijven. Je kunt dit einde mogelijk verbinden aan het begin en het tekstje rond maken. Lees de tekst hardop voor en ga daarna verbeteren en herschrijven. Je hebt jezelf even de mogelijkheid gegeven om niet na te denken over of het wel goed is wat je schrijft, maar uiteindelijk schakel je van het associatieve wel weer over op logisch denken.
Strategie 5 kun je inzetten wanneer je al op weg bent met een tekst. Voor deze strategie probeer je buiten het kader van het al geschrevene te kijken. Je “vergeet” de al geschreven tekst een beetje en schrijft iets wat er wel mee te maken heeft, maar wat net niet helemaal logisch volgt op de al geschreven tekst. Je komt hierdoor los van je beperkende planproces. Je staat jezelf toe iets te schrijven dat niet binnen het plan past. Dit geeft ruimte aan je onlogische rechterhersenhelft.
Strategie 6 gaat over het schrijven vanuit beelden, klank, muziek en beweging. Je bent in het hier en nu en schakelt je oordelen, bedoelingen en voornemens uit.
Ter inspiratie nog een citaat van schrijver Sybren Polet die het begin van het creatieve proces van de schrijver vergelijkt met de vlucht van een vleermuis. De schrijver associeert er hier op los zonder te oordelen en drastische keuzes te maken.
 | “De vleermuis (de verstrekte opdracht, de ontvangen impuls) dart in een donkere ruimte heen en weer, op zoek naar bruikbare of in de verte verwante betekenissen, beelden, woorden (de opdracht is vaag) en al fladderend pikt zij uit de immense binnenruimte op wat bij haar missie past; er zijn gradaties van bruikbaarheid, waarover vooralsnog niet beslist hoeft te worden, dat komt later aan de orde: een fractie van een seconde later en bijna simultaan, of in een bewuster stadium, bijvoorbeeld in de fase van ijking, reflectie ‘verificatie’. Wat de vleermuis kan gebruiken hecht zich aan haar en bepaalt tijdens het verder rondfladderen mee wat opgepikt zal worden en wat niet, aanvankelijk onder voorbehoud dat het niet te ver afwijkt van de initiële opdracht; in een later stadium, wanneer de vleermuis dik van de aanhechtingen (associaties) is geworden, kan er eventueel verder worden afgeweken, omdat de toegevoegde betekenissen een grotere rol gaan spelen, ofwel omdat de opdracht na terugkoppeling en reflectie is bijgesteld. |
De vleermuis blijft vliegen en aanhechtingen opdoen tot de ruimte is afgetast op bruikbare woorden, beelden, gegevens: het kan minuten en het kan uren of dagen duren, afhankelijk van de omvang en de preciesheid van de opdracht, het aantal associatiemogelijkheden, diepte- of vertepeilingen van de impuls, de psychodynamische motivatie en natuurlijk ook de beschikbare hoeveelheid energie, de rijkdom van de opgeslagen gegevens en getraindheid van het brein, de kracht van het geheugen.
(…)
Als de opdracht eenmaal verstrekt is (de vleermuis losgelaten) dan is er geen houden meer aan: het fanatieke aftasten begint, de verbindingen worden gelegd, combinaties aangegaan en in hoog tempo worden de vondsten gespuid; in dit stadium heeft het nauwelijks zin te beslissen dat het voorlopig genoeg is en de sluizen te sluiten; in de binnenruimte vol buitenbewustzijn blijft het flitsen en klikken en vondsten blijven komen, de structuren groeien, de gedachten zich vertakken, ook als de bevlogene lichamelijk uitgeput is en zelfs tijdens de slaap of terwijl men aan iets anders denkt.
(…)
Na een hevige creatieve ‘output’ druppelt het nog enige tijd na; daarna stopt de overvloed, vrij abrupt: al het beschikbare materiaal is opgeleverd, verder pressen en pressen heeft geen zin, want wat er nog komt, is meestal van geringere kwaliteit.”
Polet, Sybren. De creatieve factor. Kleine kritiek der creatieve (on)rede. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1993, p. 33
(…)
Als de opdracht eenmaal verstrekt is (de vleermuis losgelaten) dan is er geen houden meer aan: het fanatieke aftasten begint, de verbindingen worden gelegd, combinaties aangegaan en in hoog tempo worden de vondsten gespuid; in dit stadium heeft het nauwelijks zin te beslissen dat het voorlopig genoeg is en de sluizen te sluiten; in de binnenruimte vol buitenbewustzijn blijft het flitsen en klikken en vondsten blijven komen, de structuren groeien, de gedachten zich vertakken, ook als de bevlogene lichamelijk uitgeput is en zelfs tijdens de slaap of terwijl men aan iets anders denkt.
(…)
Na een hevige creatieve ‘output’ druppelt het nog enige tijd na; daarna stopt de overvloed, vrij abrupt: al het beschikbare materiaal is opgeleverd, verder pressen en pressen heeft geen zin, want wat er nog komt, is meestal van geringere kwaliteit.”
Polet, Sybren. De creatieve factor. Kleine kritiek der creatieve (on)rede. Amsterdam: Wereldbibliotheek, 1993, p. 33
Ik kan me nog goed herinneren hoe eng ik het tijdens mijn opleiding vond om in de lessen 'schrijven zonder planning' te laten lezen wat ik associatief had geschreven. Ik was bang voor wat anderen van me zouden vinden. Het zou ideaal zijn als je je als schrijver volledig kunt afsluiten voor al dit soort gedachtes. Misschien is dit niet helemaal, maar wel een beetje mogelijk. Kees ’t Hart vertelde eens dat hij bij het schrijven van een roman in de eerste fase van zijn schrijfproces steevast duizend woorden per dag typt, zonder zichzelf te censureren en zonder terug te lezen of te herschrijven. Hij laat het komen, en niemand anders dan hij zelf krijgt zijn eerste teksten te zien. Zo’n soort methode, het ongecensureerd doch gedisciplineerd dagelijks op papier kladden van ideeën en tekst kan helpen om in ieder geval een ongecensureerde eerste stap te zetten met je tekst.
Durf kwetsbaar te zijn
Schrijven zonder planning kan goed helpen om uit te komen bij wie jij bent, bij je energie, passie en spontaniteit en je persoonlijke noodzaak tot schrijven, maar dan moet je wel kwetsbaar durven zijn. En zoals ik eerder al zei: mensen proberen hun kwetsbaarheid uit schaamte juist te verbergen. Daarom is het volgens Brené Brown enorm belangrijk dat we praten over onze schaamte. Ieder mens heeft namelijk sterk behoefte aan compassie, empathie en een gevoel van verbondenheid. Als je praat over je schaamte, ontdekt je dat je niet de enige bent die kwetsbaar is.
Schrijven zonder planning kan goed helpen om uit te komen bij wie jij bent, bij je energie, passie en spontaniteit en je persoonlijke noodzaak tot schrijven, maar dan moet je wel kwetsbaar durven zijn. En zoals ik eerder al zei: mensen proberen hun kwetsbaarheid uit schaamte juist te verbergen. Daarom is het volgens Brené Brown enorm belangrijk dat we praten over onze schaamte. Ieder mens heeft namelijk sterk behoefte aan compassie, empathie en een gevoel van verbondenheid. Als je praat over je schaamte, ontdekt je dat je niet de enige bent die kwetsbaar is.
“Schaamte heeft er een hekel aan om in woorden te worden gevangen en sterft een snelle dood als je erover praat. Schaamte is dol op geheimhouding. Het gevaarlijkste wat je kunt doen na een ervaring die schaamte oproept, is je verhaal verstoppen of begraven. Wanneer je je verhaal begraaft zaait de schaamte zich uit.” |  |
Ook als schrijver kun je schaamte tegengaan door je kwetsbaar op te stellen en erover te praten. Maar dan moet je je schaamte wel eerst leren herkennen.
Brené Brown vertelt dat ze er door haar werk erg goed in is geworden om schaamte bij zichzelf te herkennen. Ze herkent wat er zich op een moment van schaamte in haar hoofd afspeelt en wat voor fysieke reactie ze heeft. Als je eenmaal een moment van schaamte hebt herkend, moet je met grote zorgvuldigheid iemand uitkiezen om je verhaal aan te vertellen. Die iemand mag niet overspoeld en meegesleurd worden door je verhaal en ook jou niet overspoelen met een golf van afkeuring en verwijten. Het mooiste is als die persoon compassie heeft en zegt: in ken dat, ik heb dat ook. Dan is er verbondenheid. *) Zoek vooral je medeschrijvers op, want zelfs al komen ze er uit zichzelf niet zo snel mee naar buiten, ze herkennen vast wel waar je tegenaan loopt.
In een ander boek van Brené Brown, De kracht van kwetsbaarheid, formuleert ze vier elementen van schaamte-bestendigheid.
Brené Brown vertelt dat ze er door haar werk erg goed in is geworden om schaamte bij zichzelf te herkennen. Ze herkent wat er zich op een moment van schaamte in haar hoofd afspeelt en wat voor fysieke reactie ze heeft. Als je eenmaal een moment van schaamte hebt herkend, moet je met grote zorgvuldigheid iemand uitkiezen om je verhaal aan te vertellen. Die iemand mag niet overspoeld en meegesleurd worden door je verhaal en ook jou niet overspoelen met een golf van afkeuring en verwijten. Het mooiste is als die persoon compassie heeft en zegt: in ken dat, ik heb dat ook. Dan is er verbondenheid. *) Zoek vooral je medeschrijvers op, want zelfs al komen ze er uit zichzelf niet zo snel mee naar buiten, ze herkennen vast wel waar je tegenaan loopt.
In een ander boek van Brené Brown, De kracht van kwetsbaarheid, formuleert ze vier elementen van schaamte-bestendigheid.
1. “Herken de signalen en oorzaken van schaamte. Schaamte is biologisch en biografisch. Ben je in staat de lichamelijke signalen van schaamte bij jezelf te herkennen, na te gaan waar ze vandaan komen en te achterhalen welke boodschappen en verwachtingen ze hebben opgeroepen?
2. Stel je kritisch op. Check of de boodschappen en verwachtingen die schaamte bij jou hebben opgeroepen, kloppen. Zijn ze realistisch? Haalbaar? Geven ze aan wat jij wilt zijn, of wat je denkt dat anderen van je willen of nodig hebben?”
Het is interessant om bij het tweede element na te gaan met wat voor boodschappen en verwachtingen een schrijver allemaal te maken krijgt. Brené Brown doelt op tijdschriftadvertenties, tv-commercials, films en songteksten die ons precies vertellen hoe we eruit moeten zien, hoe we moeten leven en wat voor spullen we allemaal moeten kopen.
3. “Zoek contact. Durf je je ervaring onder ogen te zien en met anderen te delen? We kunnen geen empathie ervaren zonder contact te maken met anderen.
4. Spreek je schaamte uit. Praat je over je gevoelens en vraag je om datgene waar je behoefte aan hebt wanneer je je schaamt?”
Brown, Brené. De kracht van kwetsbaarheid. Heb de moed om niet perfect te willen zijn. 2012. Vert. Marijke van der Horst. Utrecht: A.W. Bruna Uitgevers B.V., 2013, p. 80.
Voor schrijvers duikt er een bijna eng voor de hand liggende manier op om met schaamte naar buiten te komen: door over de schaamte zelf te schrijven! En dan bedoel ik dat je je werk inhoudelijk en thematisch over je eigen schaamte laat gaan. Je zou je kunnen afvragen hoe schrijven over je eigen schaamte leidt tot de compassie, empathie en verbondenheid die je nodig hebt om beter met schaamte om te gaan. Misschien is het antwoord daarop wel dat het publiek in verhalen altijd naar herkenning zoekt. Het wil zichzelf herkennen en identificeren met personages. Als mensen roepen dat ze iets herkenbaar vinden, dan zeggen ze in feite: ik heb dat ook! Zo schenken zij de schrijver empathie. De meeste eerlijke en kwetsbare verhalen, die zeer dicht bij de schrijver zelf liggen, roepen misschien ook wel de meeste herkenning op bij een publiek. Met schrijven over schaamte help je niet alleen jezelf, maar ook je publiek om voor schaamte uit te komen.
Je kunt ook over je schaamte schrijven zonder het doel ermee naar buiten te komen. Het is ook al heel nuttig om je open te stellen naar jezelf, om je kwetsbaar te leren tonen aan jezelf. Hoe doe je dat? Eerder bespraken we al dat het goed is om je eigen angst onder ogen te zien, zodat je eroverheen kunt stappen. Wat nou als je eens haarfijn opschrijft wat je angst precies is? Waar ben je bang voor? Wat is het ergste dat er kan gebeuren? Om dit op papier te krijgen kun je de freewriting strategie toepassen. Je mag je pen niet van het papier halen en schrijft een aantal minuten alles wat er in je op komt over waar je bang voor bent. Zo zet je even ongecensureerd zoveel mogelijk van je gedachten op papier. Vervolgens kun je deze gedachten observeren. Ze staan op papier, zijn tastbaar geworden. Merk op dat veel van je angsten irreëel zijn en dat je misschien wel onnodig aan het doemdenken bent.
Een derde manier om over schaamte te schrijven is dat je de personages in een tekst laat uitspreken waar jij als schrijver bang voor bent. Dat wat je kwelduivels je influisteren, kun je letterlijk laten zeggen door de personages. Stel je bent bang dat je de saaiste dialoog ooit hebt geschreven, dan laat je één van de personages zeggen: ‘wat is dit een saai gesprek, het gaat nergens heen.’ Daniela Moosman, docent Theorie van de schrijfprocessen op de Schrijfopleiding in Utrecht, noemt dit internaliseren. Wellicht vind je al schrijvende een oplossing voor het gebrek aan spanning in de scène, of je komt erachter dat het met dat gebrek aan spanning wel meevalt.
Je moet deze schrijfstrategie echter niet inzetten om aan je publiek te laten weten dat jij ook heus wel weet dat je dialoog saai is. Dat is net zoiets als tegen een vriendin zeggen dat je kapsel vandaag stom zit, alleen om haar te laten weten dat je je daarvan bewust bent en om ervoor te zorgen dat jij de eerste bent die het zegt. Zo haal je jezelf naar beneden. Daarnaast is het zwaktebod in je tekst niet automatisch opgeheven wanneer je het door personages laat uitspreken. Internaliseren is bedoeld als strategie tot het vinden van een oplossing voor het schrijfprobleem. Het gaat erom dat je je niet laat blokkeren door de angst voor wat er mis is met je tekst, maar dat je het probleem onderkent en actief nadenkt over een oplossing door je personages erover te laten praten. Je legt het probleem bij de personages en plaatst het buiten jezelf. Dit gaat verder dan de al eerder genoemde tip om op te schrijven wat je kwelduivels zeggen. Je past de stemmen van de kwelduivels direct toe in je tekst.
Je kunt ook over je schaamte schrijven zonder het doel ermee naar buiten te komen. Het is ook al heel nuttig om je open te stellen naar jezelf, om je kwetsbaar te leren tonen aan jezelf. Hoe doe je dat? Eerder bespraken we al dat het goed is om je eigen angst onder ogen te zien, zodat je eroverheen kunt stappen. Wat nou als je eens haarfijn opschrijft wat je angst precies is? Waar ben je bang voor? Wat is het ergste dat er kan gebeuren? Om dit op papier te krijgen kun je de freewriting strategie toepassen. Je mag je pen niet van het papier halen en schrijft een aantal minuten alles wat er in je op komt over waar je bang voor bent. Zo zet je even ongecensureerd zoveel mogelijk van je gedachten op papier. Vervolgens kun je deze gedachten observeren. Ze staan op papier, zijn tastbaar geworden. Merk op dat veel van je angsten irreëel zijn en dat je misschien wel onnodig aan het doemdenken bent.
Een derde manier om over schaamte te schrijven is dat je de personages in een tekst laat uitspreken waar jij als schrijver bang voor bent. Dat wat je kwelduivels je influisteren, kun je letterlijk laten zeggen door de personages. Stel je bent bang dat je de saaiste dialoog ooit hebt geschreven, dan laat je één van de personages zeggen: ‘wat is dit een saai gesprek, het gaat nergens heen.’ Daniela Moosman, docent Theorie van de schrijfprocessen op de Schrijfopleiding in Utrecht, noemt dit internaliseren. Wellicht vind je al schrijvende een oplossing voor het gebrek aan spanning in de scène, of je komt erachter dat het met dat gebrek aan spanning wel meevalt.
Je moet deze schrijfstrategie echter niet inzetten om aan je publiek te laten weten dat jij ook heus wel weet dat je dialoog saai is. Dat is net zoiets als tegen een vriendin zeggen dat je kapsel vandaag stom zit, alleen om haar te laten weten dat je je daarvan bewust bent en om ervoor te zorgen dat jij de eerste bent die het zegt. Zo haal je jezelf naar beneden. Daarnaast is het zwaktebod in je tekst niet automatisch opgeheven wanneer je het door personages laat uitspreken. Internaliseren is bedoeld als strategie tot het vinden van een oplossing voor het schrijfprobleem. Het gaat erom dat je je niet laat blokkeren door de angst voor wat er mis is met je tekst, maar dat je het probleem onderkent en actief nadenkt over een oplossing door je personages erover te laten praten. Je legt het probleem bij de personages en plaatst het buiten jezelf. Dit gaat verder dan de al eerder genoemde tip om op te schrijven wat je kwelduivels zeggen. Je past de stemmen van de kwelduivels direct toe in je tekst.
Hoe om te gaan met schaamte door feedback
Ho! Ho! Wacht eens even. Zojuist hadden we het nog over hoe gevaarlijk het is om kritiek op je teksten te verwarren met kritiek op je persoon, en nou blijkt het ineens nodig om over hele persoonlijke en eerlijke dingen te schrijven. Dan wordt het nog moeilijker om de kritiek op je tekst en op jou uit elkaar te houden, want je stelt je in je teksten heel kwetsbaar op. Nou stel je je als schrijver altijd kwetsbaar op en het is niet verkeerd om na te denken over hoe je je wapent tegen je eigen angstreactie op feedback. Je wilt van feedback leren, niet erdoor vastlopen.
 | Op een moment van schaamte voel je je aangetast in je eigenwaarde, hebben we geleerd. Je maakt je extreem druk over wat anderen van je vinden en hangt je eigenwaarde hieraan op. Wanneer iemand ons een negatief oordeel geeft en we zien ons eigen negatieve zelfbeeld daarin bevestigd, reageren we vaak vertraagd, beklemd of verwrongen. Brown stelt het begrip oordeel gelijk aan het begrip aanval. De normale reactie van dieren op een aanval is vluchten of vechten uit zelfbehoud. Oordelen zijn een vorm van psychische aanval waarin je overtuigingen over jezelf betrokken zijn. *) Die overtuigingen over jezelf zorgen ervoor dat je het oordeel niet herkent als een aanval waartegen je uit zelfbehoud het recht hebt je te verdedigen. Je vecht niet. Je vlucht niet. Je blokkeert. |
Byron Browns uitgebreide definitie van oordeel:
“Een oordeel of aanval is een oordelende bewering of uitspraak die stilzwijgend de vaststelling van je waarde inhoudt en die gevoeld wordt als afwijzing van je huidige gesteldheid. Specifieker is het elk commentaar of elke uitspraak die innerlijk een toestand van kleinering uitlokt – het gevoel kleiner, minder of in je waarde aangetast te zijn.”
Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 78.
We moeten oordelen als aanvallen herkennen om ons ertegen te kunnen verdedigen. Het is ook heel goed mogelijk dat iemand een uitspraak doet die niet als oordeel of aanval bedoeld is, maar dat de uitspraak toch iets in je raakt waardoor je onzeker wordt. Op zo’n moment lokt de uitspraak een aanval van jezelf op jezelf uit. *) (Een aanval van je zelfondermijnende zelf op je authentieke zelf, de strijd waar we eerder al over hadden.)
Oordelen en aanvallen hebben vier grondprincipes:
Oordelen en aanvallen hebben vier grondprincipes:
- “Eerste principe: Een oordeel treft altijd iets waarvan je gelooft dat het waar is.
- Tweede principe: Omdat je gelooft dat er in een oordeel iets waars zit, roept het zelfafwijzing in plaats van zelfverdediging op
- Derde principe: Als de strekking van een oordeel in feite juist is – niet alleen maar geloofd wordt juist te zijn – zal het dubbel zo lastig zijn om het te onderkennen en te reageren op de aanval die het oordeel inhoudt.
- Vierde principe: Het doet er niet toe of de strekking van een oordeel ‘waar’ is; wat belangrijk is is dat het je aanvalt: het ondermijnt je doeltreffendheid, je capaciteit en je zelfgevoel”
Brown, Byron. Zie jezelf in mildheid! Bevrijd je van de rechter in jezelf. 1999. Vert. drs. Hans Hamaker. Amstelveen: Uitgeverij Aionion Symbolon, 2013, p. 79-80.
Even een kleine nuancering: niet alle oordelen zijn slecht en niet alle oordelen zijn een aanval. Laten we hier vooral niet vergeten om onderscheid te maken tussen de woorden veroordeling en beoordeling. Het is niet zo dat je je tegen beoordelingen moet wapenen. Met beoordelingen is niets mis. Je kunt ervan leren. Het is goed om open te staan voor kritiek. Dat is die reële kritiek waar we het al eerder over hebben gehad. Byron Brown doelt op wat we verstaan onder veroordelingen. Een veroordeling is persoonlijker en gevaarlijker dan een beoordeling. Als je gelooft dat de persoon die jou veroordeelt (of lijkt te veroordelen) gelijk heeft, dan roept dit zelfafwijzing op. Volgens Byron Brown heeft niemand het recht om gevoelens van ontoereikendheid in je op te roepen waardoor je jezelf afwijst. Soms worden dit soort gevoelens toch in je opgeroepen, door de persoon die over je oordeelt, of door de rechter in je hoofd (je zelfondermijnende zelf). Dan is het zaak rustig te blijven, de aanval te herkennen en je er niet door uit het veld te laten slaan. Zelfs als de strekking van het oordeel waar is, moet jij in je waarde blijven staan. Juist dan kun je beter open staan voor de reële kritiek die je krijgt, kritiek op je handelen, niet kritiek op je persoon.
| Als een schrijver die erg onzeker is over zichzelf feedback krijgt op zijn of haar tekst en die feedback raakt onbedoeld de angst dat hij een waardeloze schrijver is, dan lokt dat een aanval van de schrijver uit op zichzelf. Hij kan niet met een passende reactie komen op de feedback, maar gaat zichzelf bijvoorbeeld defensief gedragen. Hij gaat het element waar de feedback op gericht was hard zitten verdedigen. Dit is geen gezonde verdediging. |  |
Een gezonde verdediging is pas mogelijk wanneer de schrijver in de gaten heeft dat hij door de rechter in zijn hoofd wordt aangevallen. Hij moet zich er bewust van zijn dat de rechter zijn doeltreffendheid, capaciteit en zelfgevoel ondermijnt. Hij moet zich niet tegen de feedback verdedigen, feedback waar hij juist veel van zou kunnen leren, maar tegen de aanval van de rechter. Pas daarna kan hij zich openstellen voor de feedback.
Het is natuurlijk belangrijk dat men op een juiste manier feedback geeft, om het ontstaan van oorlog tussen de authentieke zelf en zelfondermijnende zelf in iemands hoofd zo veel mogelijk te voorkomen. Maar voor een groot deel heeft de feedbackgever hier geen controle op. Misschien moet iedere schrijver wel leren om altijd met een standaardzin op feedback te reageren: “dankjewel, ik ga hierover nadenken” zodat hij zichzelf de tijd geeft om rustig uit te vinden of de feedback een zere plek heeft geraakt waardoor hij zich nu gekleineerd en angstig voelt.
Byron Brown geeft een oefening om oordelen en aanvallen te observeren en zo meer bewustzijn te kweken van wat er met je gebeurt als je je aangetast voelt in je eigenwaarde. Houd gedurende een week een lijst bij van alle aanvallen die je opmerkt. Vervolgens schrijf je op hoe de aanvallen je energiepeil, je bewustzijn, je lichaamsbeleving en je emotionele gesteldheid beïnvloeden.
Deze oefening doet denken aan wat Brené Brown schrijft over het opbouwen van schaamtebestendigheid. Je moet je fysieke en emotionele reactie leren herkennen.
Byron Brown geeft een oefening om oordelen en aanvallen te observeren en zo meer bewustzijn te kweken van wat er met je gebeurt als je je aangetast voelt in je eigenwaarde. Houd gedurende een week een lijst bij van alle aanvallen die je opmerkt. Vervolgens schrijf je op hoe de aanvallen je energiepeil, je bewustzijn, je lichaamsbeleving en je emotionele gesteldheid beïnvloeden.
Deze oefening doet denken aan wat Brené Brown schrijft over het opbouwen van schaamtebestendigheid. Je moet je fysieke en emotionele reactie leren herkennen.
(Over)zicht op schaamte
Wil je je authentieke zelf meer laten wegen, dan moet je de strijd in jezelf tot bedaren brengen. Hoe doe je dat? Hoe ga je als schrijver om met schaamte?
Tips
Tip 1
Hou de vier elementen van schaamtebestendigheid altijd goed in gedachte. Deze zijn:
Hou de vier elementen van schaamtebestendigheid altijd goed in gedachte. Deze zijn:
1. Je herkent de oorzaken van schaamte, evenals de fysieke en emotionele signalen van schaamte.
2. Je stelt je kritisch op tegenover boodschappen en verwachtingen die schaamte bij jou oproepen. Zijn ze realistisch? Haalbaar? Geven ze aan wat jij wilt zijn, of wat je denkt dat anderen van je willen of nodig hebben?
3. Je durft je schaamte ervaring onder ogen te zien en met anderen te delen.
4. Je spreekt je schaamte uit en durft te vragen om datgene waar jij behoefte aan hebt wanneer je je schaamt.
Tip 2
Schrijf voor jezelf voor anderen. Los eerst de strijd in jezelf op en zorg dat jouw persoonlijke noodzaak nooit minder weegt dan wat anderen van je (lijken te) willen.
Tip 3
Denk dit: net als jij hebben je teksten altijd waarde en een zekere basispotentie.
Tip 4
Zorg dat je een aantal standaardzinnetjes paraat hebt die je kunt uitspreken bij het ontvangen van feedback. Dat voorkomt dat je snel emotioneel reageert en bijvoorbeeld dichtslaat.
Schrijf voor jezelf voor anderen. Los eerst de strijd in jezelf op en zorg dat jouw persoonlijke noodzaak nooit minder weegt dan wat anderen van je (lijken te) willen.
Tip 3
Denk dit: net als jij hebben je teksten altijd waarde en een zekere basispotentie.
Tip 4
Zorg dat je een aantal standaardzinnetjes paraat hebt die je kunt uitspreken bij het ontvangen van feedback. Dat voorkomt dat je snel emotioneel reageert en bijvoorbeeld dichtslaat.
Strategieën
We hebben vier strategieën besproken die je als schrijver kunt inzetten om beter met schaamte om te gaan en dichter bij je persoonlijke noodzaak te komen.
Strategie 1
Thematiseer (je eigen) schaamte
Zoals gezegd is het waardevol om met je schaamte naar buiten te komen. Als schrijver kun je je werk inhoudelijk en thematisch over je eigen schaamte laten gaan. De meeste eerlijke en kwetsbare verhalen, die zeer dicht bij de schrijver zelf liggen, roepen misschien ook wel de meeste herkenning op bij een publiek.
Strategie 2
Schrijven zonder planning
Bij schrijven zonder planning stimuleer je je rechter hersenhelft, ben je meer in het hier en nu, heb je minder last van angst voor oordelen en verwachtingen van de ander en kom je misschien ook wel dichter bij je ziel en daarmee bij je persoonlijke noodzaak.
Strategie 3
Kom eerst tot materiaal en pas later met kritiek
Als Kees ‘t Hart een roman schrijft dan typt hij in de eerste fase van zijn schrijfproces steevast duizend woorden per dag, zonder zichzelf te censureren en zonder terug te lezen of te herschrijven. Een soortgelijke strategie kun je zelf ook toepassen om in ieder geval een ongecensureerde eerste stap te zetten met je tekst. Schrijf een periode lang een aantal woorden per dag om tot materiaal te komen. Pas daarna ga je kritisch kijken. Dit ligt in de lijn van schrijven zonder planning.
Strategie 4
Internaliseren
Dit is een strategie die je kunt inzetten bij een schrijfprobleem. Plaats het probleem buiten jezelf door het bij de personages te leggen. Je laat de personages het probleem letterlijk uitspreken. Bijvoorbeeld: ‘wat is dit een saai gesprek, het gaat nergens heen.’ Het gaat erom dat je je niet laat blokkeren door de angst voor wat er mis is met je tekst, maar dat je het probleem onderkent en actief nadenkt over een oplossing door je personages erover te laten praten. Eigenlijk laat je je personages het oplossen.
Strategie 1
Thematiseer (je eigen) schaamte
Zoals gezegd is het waardevol om met je schaamte naar buiten te komen. Als schrijver kun je je werk inhoudelijk en thematisch over je eigen schaamte laten gaan. De meeste eerlijke en kwetsbare verhalen, die zeer dicht bij de schrijver zelf liggen, roepen misschien ook wel de meeste herkenning op bij een publiek.
Strategie 2
Schrijven zonder planning
Bij schrijven zonder planning stimuleer je je rechter hersenhelft, ben je meer in het hier en nu, heb je minder last van angst voor oordelen en verwachtingen van de ander en kom je misschien ook wel dichter bij je ziel en daarmee bij je persoonlijke noodzaak.
Strategie 3
Kom eerst tot materiaal en pas later met kritiek
Als Kees ‘t Hart een roman schrijft dan typt hij in de eerste fase van zijn schrijfproces steevast duizend woorden per dag, zonder zichzelf te censureren en zonder terug te lezen of te herschrijven. Een soortgelijke strategie kun je zelf ook toepassen om in ieder geval een ongecensureerde eerste stap te zetten met je tekst. Schrijf een periode lang een aantal woorden per dag om tot materiaal te komen. Pas daarna ga je kritisch kijken. Dit ligt in de lijn van schrijven zonder planning.
Strategie 4
Internaliseren
Dit is een strategie die je kunt inzetten bij een schrijfprobleem. Plaats het probleem buiten jezelf door het bij de personages te leggen. Je laat de personages het probleem letterlijk uitspreken. Bijvoorbeeld: ‘wat is dit een saai gesprek, het gaat nergens heen.’ Het gaat erom dat je je niet laat blokkeren door de angst voor wat er mis is met je tekst, maar dat je het probleem onderkent en actief nadenkt over een oplossing door je personages erover te laten praten. Eigenlijk laat je je personages het oplossen.
Oefeningen
De sleutel is bewustzijn. Bewust van je zelfondermijnende zelf, bewust van oordelen en aanvallen, bewust van wat er bij schaamte fysiek en emotioneel met je gebeurt. Dit bewustzijn geeft je zicht op schaamte. Om dit zicht te ontwikkelen moet je kwetsbaar durven zijn. Hieronder drie oefeningen die een eerste stap in de goede richting vormen.
Oefening 1
Stel je kwetsbaar op naar jezelf en krijg meer zicht op schaamte:
Als je vastloopt, probeer dan te achterhalen of dit te maken heeft met iets dat je kwelduivels je influisteren. Zo ja, schrijf dan op wat ze zeggen zodat je eroverheen kunt stappen. Hiervoor moet je je kwetsbaar kunnen opstellen naar jezelf. Als je dit moeilijk vindt kun je de freewriting strategie toepassen.
Oefening 2
Kijk hoe het willen vermijden van kritiek en de behoefte aan goedkeuring je bij het schrijven motiveert:
Voor deze oefening volg je drie stappen.
Oefening 1
Stel je kwetsbaar op naar jezelf en krijg meer zicht op schaamte:
Als je vastloopt, probeer dan te achterhalen of dit te maken heeft met iets dat je kwelduivels je influisteren. Zo ja, schrijf dan op wat ze zeggen zodat je eroverheen kunt stappen. Hiervoor moet je je kwetsbaar kunnen opstellen naar jezelf. Als je dit moeilijk vindt kun je de freewriting strategie toepassen.
Oefening 2
Kijk hoe het willen vermijden van kritiek en de behoefte aan goedkeuring je bij het schrijven motiveert:
Voor deze oefening volg je drie stappen.
Stap 1. Kies een dag waarop je je wilt gaan concentreren op dat wat je bij het schrijven motiveert. Je moet vooral letten op hoe je geneigd bent tussen kritiek en de behoefte aan goedkeuring te laveren.
Stap 2. Maak aan het eind van de dag twee lijsten. De ene bestaat uit alle handeling die worden gemotiveerd door de wens kritiek te vermijden. Houd de handelingen die bedoeld zijn om kritiek van anderen te vermijden gescheiden van die welke bedoeld zijn om zelfkritiek te vermijden. De tweede lijst bestaat uit handelingen gemotiveerd door de wens om instemming te oogsten. Maak op dezelfde manier onderscheid tussen instemming van anderen en goedkeuring van jezelf.
Stap 3. Vergelijk de twee gedeelten van de lijst om te zien welke handelingen gericht zijn op anderen en welke op je eigen rechter zijn gericht. Overlappen ze elkaar? Is je lijst van vermijding-van-kritiek langer dan die van je verlangen-naar-goedkeuring of instemming – of omgekeerd? Waarom?
Met deze oefening breng je als het ware de verhouding tussen jezelf en de ander in kaart. Je ziet snel genoeg of die verhouding in balans is of niet.
Oefening 3
Aanvallen observeren
Houd gedurende een week een lijst bij van alle aanvallen die je opmerkt. Vervolgens schrijf je puntsgewijs op hoe de aanvallen je energiepeil, je bewustzijn, je lichaamsbeleving en je emotionele gesteldheid beïnvloeden. Zo leer je je fysieke en emotionele reactie bij het ondergaan van aanvallen en de hierdoor opgeroepen schaamte herkennen. //
Oefening 3
Aanvallen observeren
Houd gedurende een week een lijst bij van alle aanvallen die je opmerkt. Vervolgens schrijf je puntsgewijs op hoe de aanvallen je energiepeil, je bewustzijn, je lichaamsbeleving en je emotionele gesteldheid beïnvloeden. Zo leer je je fysieke en emotionele reactie bij het ondergaan van aanvallen en de hierdoor opgeroepen schaamte herkennen. //
